زندگینامه و فعالیت های خیام نیشابوری
وی در نیشابور دیده به جهان گشود. خیام نیشابوری از طرفداران بزرگ حکمت ابن سینا در عهد خود و پزشک و منجم دربار ملکشاه بوده است. در ریاضت چندین اثر معروف دارد که مشهورترین کتابش در جبر و مقابله است. علاوه بر این، خیام نیشابوری در سال 467هجری(1047 میلادی) مامور اصلاح تقویم ایرانی شد که با وجود غلبه اسلام همچنان در میان ایرانیان معمول بود، و نوروز را که نیمه برج حوت قرار داشت به اول حمل آورد و از ین راه تقویم جلالی به وجود آمد. در همین سال خیام نیشابوری به همراهی چند تن از منجمان مامور ترتیب رصدخانه ای شد که تا سال 485 هجری(1092 میلادی) یعنی سال فوت ملکشاه دایر بود. به خیام نیشابوری کتابی در نثر پارسی به نام نوروز نامه نسبت داده می شود که با نثری ساده و شیوا در بیان پیدایش جشن نوروز و کشف حقیقت آن و همچنین آیین جشن و آداب پادشاهان ساسانی و امثال این مطالب نوشته شده است. در تقویم ایرانی 28 اردیبهشت روز بزرگداشت حکیم خیام نیشابوری نامگذاری شده است. وفات خیام نیشابوری را در سال 509 هجری(1115 میلادی) و 517(1123 میلادی) نوشته اند و گویا سال527(1132 میلادی) صحیح می باشد.
اشعار خیام نیشابوری
شهرت خیام نیشابوری بیشتر در حکمت و طب و نجوم و ریاضیات بود اما امروز او را در جهان بیشتر به سبب رباعیات فلسفی لطیفش می شناسند. این رباعیها بسیار ساده و دور از تصنع و تکلف و با فصاحت و بلاغت و معانی عالی در الفاظ ،استوارست.
در این اشعار ،خیام نیشابوری افکار فلسفی خود را که غالبا در مطالبی از قبیل تفکر در برابر اسرار خلقت،ناپیدایی سرنوشت آدمیان و کوتاهی حیات و مصائب آن می باشد بیان می کند. و برای آدمیان بازگشتی را که اهل ادیان معتقدند، قائل نیست و چون فنای فرزندان آدم را از مصائب جبران ناپذیر می شمارد، می خواهد این مصیبت آینده را با استفاده از لذت های آنی جبران کند.با این همه خیام نیشابوری از انتقادات سخت اجتماعی هم در بعضی از ترانه های خود غافل نماند. تعداد واقعی رباعیهای خیام نیشابوری دشوارست زیرا بر اثر شهرتی که ترانه های فلسفی او یافت بسیاری از ترانه های دیگر شاعران نیز بدو منسوب شد. از اینرو در برخی از نسخه های متاخر عدد آنها به صدها رباعی بالغ گشت.
گویا بیش از حدود شصت و شش رباعی را به تحقیق نمی توان از او شمرد و از روی سبک آن شصت و شش رباعی تا حدود 178 رباعی را می توان به حدس قریب به یقین دانست.
